ما و شمای کلی مجوزها در یک مختصات دو بعدی

(1067 مجموع کلمات موجود در متن)
(4873 بار مطالعه شده است)  

شاید بهتر بود این نوشته در پیش شماره می‌آمد و نوشته شماره قبل اینجا. ولی از آنجا که اهمیت موضوع این مقاله کمتر از رتبه اولویت آن نیست پس شماره یک هم برای طرح موضوع دیر نخواهد بود. عموما به تمام ما از کودکی آموخته‌اند که اگر قصد استفاده از وسیله‌ای که متعلق به دیگری است را داریم اول باید اجازه استفاده را از مالکش داشته باشیم.

این مفهوم با جزئیات بیشتر در قوانین مدنی و عرف اخلاقی تمام جوامع با تفاوتهای جزئی و گاه کلی وجود دارد. تشابه مفهوم مالکیت در جامعه‌هایی که مدرنیزه شده‌اند بیشتر از جامعه‌هایی است که هنوز وارد این دور نگشته‌اند یا اصولا میلی به آن ندارند. از آن جا که هدف این بحث بررسی مولفه‌های مدرنیزه شدن در جامعه ما نیست، با این استدلال که داشتن قانون اساسی و سایر قوانین مدنی و کیفری نشانه مدرن شدن، حداقل در محدوده مفهوم مالکیت است، ایران را جزء جوامع مدرن دسته‌بندی می‌کنیم و سراغ بحث اصلی می‌رویم.

پس هم قوانین جامعه و هم عرف اجتماعی داشتن مجوز استفاده از دارایی دیگران را برای ما مؤکد می‌کند. خیلی از ما در بسیاری از موارد این هنجار را رعایت می‌کنیم اما وقتی نوبت به حقوق مؤلف می‌رسد گویی تغییر ماهیت دارایی مفهوم آن را هم تحت تاثیر خود می‌گیرد و لزوم داشتن اجازه رنگ می‌بازد. در مورد عدم رعایت حقوق مؤلف و ضرر و زیان آن بسیار گفته و نوشته شده. اما این مشکل همچنان برجاست و گمان نمی‌کنم با برشمردن دوباره آن عوارض در این چند خط هم مشکلی حل شود. کاری که می‌توان در این نوشته کرد روشن کردن موضع ما در قبال نوشته‌های این مجله الکترونیک است. به این ترتیب علاوه بر مشخص شدن شرایط استفاده از نوشته‌های این نشریه، نقطه آغازی هم خواهیم داشت برای صحبت درباره مجوزهای مربوط به نرم‌افزارهای آزاد و باز متن. موضوعی که حوزه نفوذ آن فراتر از این نرم‌افزارها رفته و به دلیل شرایط جدیدی که انتقال دیجیتال اطلاعات به وجود آورده کار به انواع دیگر حق مؤلف رسیده که این هم خود بحث دیگری است.

این نوشته برای تمام کسانی که مقالات این سایت را می‌خوانند یا آن را در سایت یا وبلاگ خود کپی می‌کنند یا در نشریه‌های مختلف چاپ می‌کنند نوشته شده تا شرایط استفاده از مقالات را بدانند. نوشته‌ها با مجوز GNU FDL منتشر می‌شود. این مجوز مخصوص مستندات نرم‌افزارهای آزاد طراحی شده که برای انواع دیگر نوشته‌ها هم قابل استفاده است. نسخه اصلی آن در آدرس http://www.gnu.org/licenses/fdl.html قرار دارد. ترجمه‌ای فارسی از این مجوز توسط آقای کاوه رنجبر انجام شده بود که در آدرس http://www.kaveh.org/gnu/fdl-fa.html در دسترس است. من ترجمه آقای رنجبر را کمی ویرایش کردم که در این شماره ارائه شده است.

به همه خوانندگان این مقاله پیشنهاد می‌کنم ترجمه این مجوز را مطالعه کنند تا با یکی از مجوزهای مربوط به نرم‌افزارهای آزاد آشنا شوند. همچنین به تمام کسانی که قصد استفاده از نوشته‌های این نشریه در سایتهای دیگر یا مجلات و نشریات دارند توصیه اکید دارم متن مجوز را با دقت بخوانند و رعایت کنند. اجازه بدهید توجه به مجوز انتشار نوشته‌ها و نرم‌افزارها را از همین جا و از همین لحظه شروع کنیم تا به مرور زمان این موضوع به یکی از مولفه‌های اصلی انتخاب و استفاده ما از محصولات فکری تبدیل شود.

در گزارش مفصل Leading Edge Forum با نام Open Source: Open for Business (فایل PDF با حجم ۷/۹ مگابایت) مختصاتی از مجوزهای مختلف نرم‌افزاری با دو متغییر محدودیت (Obligation) و انحصار (Proprietary) رسم شده که برای بحث ما بسیار مناسب است. اول اشاره کنم که ترجمه در نظر گرفته شده برای کلمات مربوط به دو محور مختصات لزوما دقیق نیستند بلکه انتقال بهتر مفهوم وزن اصلی را در انتخاب ترجمه معادل به خود کشیده است.

GPL، Commercial و Public Domain سه رأس مثلثی را تشکیل می‌دهند که تمامی مجوزهای دیگر در محدوده آن قرار دارند. به عبارت دیگر این سه مورد در مرز حداکثر-حداقل معادله دو متغییره مجوزها قرار می‌گیرند. تذکر این نکته لازم است که اصولاٌ Public Domain یک مجوز نیست. بلکه اشاره به مفهومی دارد که بر پایه آن استفاده از شیء، کالا، خدمات یا در اینجا نرم‌افزاری برای عموم مردم آزاد است. به عنوان نمونه همه ما از اکسیژن هوا تنفس می‌کنیم و کسی را مالک آن نمی‌دانیم و کسی هم چنین ادعایی نمی‌کند. به همین ترتیب نرم‌افزارهایی که فارغ از هر نوع مجوزی در اختیار عموم قرار می‌گیرند در دسته‌بندی Public Domain ثبت خواهند شد. شاید ترکیب «عرصه عمومی» یا «حوزه عمومی» برای این عبارت مناسب باشد. Commercial همان مجوز معروف تجاری است که براساس قانون کپی‌رایت در کشورهای متفاوت و تجارت بین‌المللی مورد استفاده قرار می‌گیرد و GPL یکی از مجوزهای تعریف شده بنیاد نرم‌افزار آزاد (Free Software Foundation) است که در شماره‌های بعدی درباره مجوزهای این بنیاد مقالاتی به تفصیل خواهیم داشت.

پس می‌توان از آنها برای هر هدفی استفاده کرد ولی ممکن است به دلیل در دسترس نبودن کد منبع نتوان تغییرشان داد. نرم‌افزارهای تجاری بالاترین میزان محدودیت و انحصار را به کاربران تحمیل می‌کنند. علاوه بر اینکه برای استفاده از هر نسخه از این نرم‌افزارها باید مجوز تجاری مربوطه را رعایت کرد، از کد منبع هم خبری نیست و در نتیجه امکان تغییر و بهینه کردن نرم‌افزار هم وجود ندارد. اما GPL با اینکه محدودیت بالایی در تغییر جواز دارد اما پایین‌ترین درجه انحصار را بر روی نرم‌افزار اعمال می‌نماید. در نتیجه با اینکه نمی‌توان نرم‌افزاری با مجوز GPL را همراه مجوزی انحصارگراتر از خود GPL انتشار داد اما هر نوع استفاده، تغییر و تکثیری در نرم‌افزار مجاز شمرده شده است.

در این میان سایر نرم‌افزارها با نسبتهای گوناگون محدودیت و انحصار قرار دارند. به عنوان نمونه پروانه BSD محدودیت کمتری نسبت به پروانه GPL اعمال می‌کند. چه که نویسندگان BSD معتقدند که عدم اجازه تغییر در مجوز نرم‌افزار – آنطور که GPL برای حفاظت از آزاد ماندن نرم‌افزار پیش‌بینی کرده – خود به نوعی محدود کردن آزادی است.

مفاهیم دیگری نیز در بحث مجوزهای نرم‌افزارها مطرح هستند. از جمله محدوده‌ای که به دور پروانه‌های GPL و LGPL با نام Copyleft تعریف شده است. در بعضی نوشته‌ها از معادل «سهو تالیف» در مقابل «حق تالیف» یا حتی «بقای طبع» در برابر «حق طبع» برای Copyleft استفاده شده است. اما پرداختن به تک تک این مفاهیم و مجوزها نوشته‌های دیگری می‌طلبد. چه که این نوشته را مطول و ملال‌آور خواهد کرد. مجموعه‌ای از پروانه‌های نرم‌افزاری مورد تایید OSI در آدرس http://www.opensource.org/licenses لیست شده‌اند.